Kull min sar jafha, sew personalment kif ukoll mill-ittri tagħha, jibqa’ jiftakarha bħala mara dħulija, tixtarr kull ma jitlissen u fejn ikun meħtieġ iċċanfar jekk xi kelma f’widnejha tinstema’ barranija. Għax għal Karmen dak li tant kienet imċaħħda minnu minħabba ‘l bogħod kien sar egħżeż minn kull ħaġa oħra fid-dinja. Mhux ta’ b’xejn li mis-snin erbgħin kull ittra li kienet tikteb kienet mgħammda bl-għajta ta’ Malta f’kollox u fuq kollox!

Karmen Mikallef Buħaġar twieldet Lixandra fit-3 t’April 1922. Tgħallmet fl-iskola San Vinċenz ta’ Pawla fejn tħarrġet u kkwalifikat bħala infermiera. Ħadmet fi sptar Franċiż f’Lixandra sakemm kellha tħalli l-Eġittu wara l-kriżi tal-Kanal tas-Suez fl-1956. Minn 128, Rue du Prince Abdel Moneim, Karmen flimkien ma’ missierha u ż-żewġ ħutha l-oħra, Pina u Ġovanna, kellhom jitilqu lejn Londra bħala sudditi Ingliżi. L-ewwel indirizz tagħhom kien f’Palace Road, Londra, imma aktar tard marru joqogħdu f’“Dar Bebbuxu” 55 Downton Avenue, Londra, fejn baqgħet toqgħod sa l-aħħar ftit snin ta’ ħajjitha.

Karmen tibqa’ magħrufa bħala benefattriċi kbira kemm tal-kittieba Maltin kif ukoll tal-għaqdiet tal-Malti. Imma l-akbar kontribut tagħha jibqa’ marbut ma’ Dun Karm li hi saret taf bis-saħħa ta’ Ivo Muscat Azzopardi u x-Xirka Tixrid Qari Malti u Propoganda ta’ Lixandra. Imbagħad saret taf lil Dun Karm aktar mill-qrib bil-korrispondenza li bdiet miegħu fl-1940 u li baqgħet sejra sa l-1961. Dawn l-ittri huma “xhieda ta’ qima reċiproka bejn tnejn min-nies li qatt ma raw lil xulxin imkebbsin b’imħabba tal-għaġeb għal kull ħaġa li hi Maltija.” F’ittra miktuba fl-10 ta’ Mejju 1954, Dun Karm jistqarrilha fil-ftuħ tal-ittra: “Minn kemm għandi qraba u ħbieb, ebda waħda u ebda wieħed ma jaħseb fija bħalma taħseb int.”

Imma jekk Karmen kienet ġeneruża f’ħajjet il-poeta, kienet bil-wisq aktar wara mewtu. Ħadmet b’ħila u b’żelu biex it-tifkira tiegħu ma tmut qatt u bdiet iżżur Malta b’mod regolari minn Ottubru 1971 biex tqim lill-poeta. Tul is-snin ħadet ħsieb il-qabar tiegħu, kienet tieħu ħsieb tqiegħed kuruni mad-dar fejn twieled il-poeta f’Ħaż-Żebbuġ, fuq qabru u fuq il-monumenti tiegħu f’raħal twelidu u l-Belt, fil-Bibljoteka Nazzjonali.

F’Ottubru 1965, erba’ snin wara l-mewt ta’ Dun Karm, bil-għajnuna ta’ Ġużè Cardona ħadet ħsieb twaħħal irħama kommemorattiva mad-dar fejn twieled il-poeta f’Ħaż-Żebbuġ u oħra s-sena ta’ wara mad-dar fejn kien joqgħod Tas-Sliema. Waħħlet lapidi oħra mas-Seminarju fejn tgħallem u għallem Dun Karm (illum il-Kurja), mad-dar fejn għex bejn l-1910 u l-1936 fi Triq l-Ifran, il-Belt u mal-isptar tal-Blue Sisters, fejn miet (illum l-isptar Zammit Clapp). Ħarġet ukoll is-somma biex setgħet tiġi stampata l-edizzjoni kritika ta’ Oliver Friggieri, Dun Karm – il-poeżiji miġbura mill-Klabb Kotba Maltin fl-1980. L-istess ġenerożità sabitha l-Għaqda tal-Malti (Università) li kienet responsabbli għall-mafkar nazzjonali lil Dun Karm, li jinsab fil-Furjana u li nkixef f’Ottubru 2000.

Kienet tgħożż ħafna t-tifkira ta’ dawk li ħadmu qabilha biex ilsienna u l-letteratura tagħna jiksbu l-ġieħ li jistħoqqilhom. Fix-Xagħra, Għawdex, hemm lapida li tfakkar lil Laurent Ropa li saret bl-inizjattiva tagħha. Fl-1971 ikkummissjonat irħama għal-librerija tal-Università biex tfakkar lil Rużar Briffa u lil Ġużè Bonnici bħala l-fundaturi tal-Għaqda tal-Malti (Università). Lapida oħra fl-Università li saret bit-tħabrik ta’ Karmen fl-1983 hi f’ġieħ Mikiel Anton Vassalli. Fakkret mill-ġdid lil Ġużè Bonnici, b’lapida li twaħħlet mad-dar fejn kien joqgħod f’Tas-Sliema mill-1929 sal-1934 – ir-rumanzier li ħa ħsieb jistampa minn butu L-Għana ta’ Dun Karm.

Minbarra li nidiet ‘Jum Dun Karm’ fl-1975 ħarġet il-fondi biex twaqqaf fondazzjoni f’isimha bil-għan li ssir konferenza kull sentejn minn studjuż fuq xi aspett tal-poeta nazzjonali.   Il-kuntratt, li sar taħt il-ħarsien ta’ l-Università Rjali ta’ Malta huwa maqsum f’żewġ taqsimiet: (1) il-Premju Dun Karm biex jitħeġġu l-istudji fil-Malti fl-Università u (2) il-Konferenza Dun Karm.

L-ewwel konferenza saret mill-Prof. Ġużè Aquilina fil-5 ta’ Marzu 1976, jum it-twelid ta’ Mikiel Anton Vassalli “bħala data alternattiva”  bid-diskors Dun Karm u żminijietu  u s-sena ta’ wara kien imiss lill-Prof. Oliver Friggieri bl-istudju tiegħu Mekkaniżmi Metaforiċi f’Dun Karm. Warajh, u kull sentejn, saru dawn it-taħditiet: Aspetti Stilistiċi tal-Poeżija ta’ Dun Karm mir-Rev. Prof. Edward Fenech (1979); Dun Karm u l-Element Femminili fil-Poeżija minn Ġużè Cardona (1981); Żjieda ta’ Tagħrif dwar Dun Karm minn Ġużè Cassar Pullicino (1983); Temi Bibliċi fil-Poeżija ta’ Dun Karm mill-Mons. Prof. Karm Sant (1985); L-Arkeoloġija f’Dun Karm tal-Prof. Anthony Bonanno (1987); Filosofija u Xbihat f’Dun Karm ‘Itektek Bil-Għasluġ’ (1989); Kurrenti Kuntrarji f’‘Il-Jien u Lil hinn Minnu’ tal-Prof. Daniel Massa (1991); ‘Il-Jien u Lilhinn Minnu’: Dun Karm u Blaise Pascal tal-Prof. Joe Friggieri (1993); Dun Karm u l-kritika tal-Prof. Peter Vassallo (1995); L-Istrateġija Psikostilistika f’Dun Karm ta’ Dr Charles Briffa (1997); Dun Karm u l-Poeżija Taljana ta’ Dr Joseph Eynaud (1999).

Minħabba raġunijiet ta’ saħħa, fl-2001 Karmen ma setgħetx torganizza l-konferenza imma fl-2002 l-Għaqda tal-Malti (Università) ħadet ħsieb torganizzaha mill-ġdid u l-kelliem kien Frans Sammut bid-diskors tiegħu, Dun Karm – l-Ambjent Żebbuġi u Lil hinn Minnu. Fl-2004 saret minn Roderick Bovingdon bit-titlu, ‘Ħsiebi bħal agħma…’ tieqa fuq ħsieb Dun Karm.

Karmen mietet nhar it-23 ta’ Jannar 2005 fl-età ta’ 83 sena. Hi tibqa’ l-“figura importanti fir-rabtiet ideali ta’ Dun Karm” u l-eżempju tagħha għandu jkun biżżejjed biex ngħożżu dak kollu li jagħmilna Maltin.

Joseph P. Borg (28.01.2005)